Chương 6:
THÀNH NHÂN
CÓ NGHĨA LÀ GÌ?
*****
Tôi đã diễn thuyết nội dung chương này lần
đầu tiên nhân một buổi Hội ở Đại học Oberlin năm 1954. Tôi cố gắng diễn lại
dưới một hình thức hoàn toàn chặt chẽ hơn một vài quan niệm về trị liệu
mà tôi đã theo đuổi.
Như thường lệ, tôi cố gắng để cho sự suy tư
của tôi được theo sát căn nguyên của kinh nghiệm thực sự trong những cuộc phỏng
vấn trị liệu, vì thế tôi đã dựa vào những cuộc phỏng vấn được ghi âm lại như
những nguồn gốc của những suy diễn mà tôi đã đưa ra.
*****
Khi làm công việc hướng dẫn tại Đại học Chicago,
tôi đã có cơ hội tiếp xúc với những người có nhiều vấn đề riêng tư khác nhau.
Thí dụ, cậu sinh viên này lo nghĩ về thi rớt ở trường, bà nội trợ kia gặp rắc
rối về hôn nhân, ông nọ đang cảm thấy mình loạng choạng đi vào chỗ bế tắc tâm
lý… Ông kia, phung phí quá nhiều thì giờ vào chốn ăn chơi, và khi làm việc thì
lại không hữu hiệu chút nào. Lại cũng có cậu học trò xuất sắc thường đứng nhất
lớp, nhưng lại thấy mình bị tê liệt quá vì tin rằng mình là người không thích
nghi đến độ tuyệt vọng và vô phương cứu chữa. Lại có người cha ngã lòng về cách
cư xử của đứa con mình. Cô gái kia bị xúc phạm nặng nề vì bị kỳ thị màu da, chị
nọ lo sợ rằng cuộc sống và tình yêu đang dửng dưng trôi qua và thành tích học
tập tốt đẹp của chị là một đền bù không xứng đáng. Cũng có một ông cứ đinh ninh
rằng những thế lực mạnh mẽ và nham hiểm đang âm mưu chống lại ông ta…
Còn rất
nhiều người khác đã đến với tôi với biết bao vấn đề riêng tư của họ. Nói được
là họ đã đem lại những kinh nghiệm của cuộc sống. Tuy nhiên tôi cũng không hài
lòng chút nào về việc làm một bảng phân loại nào đó vì kinh nghiệm đã cho tôi
biết là một vấn đề được đưa ra trong cuộc phỏng vấn đầu tiên sẽ không còn là
vấn đề được thấy lại trong giờ thứ hai hay thứ ba sau đó. Và cứ như vậy đến
cuộc phỏng vấn thứ mười, thì vấn đề đó sẽ hoàn toàn khác hoặc sẽ biến thành một
lô những vấn đề khác.
Tuy nhiên, mặc dù gặp phải tình trạng quá phức
tạp này, tôi vẫn đi đến chỗ tin rằng có lẽ chỉ có một vấn đề mà thôi. Khi
tôi theo dõi kinh nghiệm của nhiều thân chủ qua tương giao trị liệu mà tôi cố
gắng tạo cho họ, thì dường như tôi nhận thấy là mỗi thân chủ chỉ đặt ra một vấn
đề tương tự. Nghĩa là nằm dưới bề mặt của vấn đề mà thân chủ đang bực bội – nào
khó khăn về việc học, lôi thôi với vợ ở nhà, bất mãn với chủ nhân, hoặc khó
chịu về những thái độ kỳ lạ và những tình cảm đáng lo sợ của mình – vẫn che dấu
một thứ khắc khoải chung. Dường như tôi thấy từ đáy lòng của mỗi người đang
phát ra câu hỏi: “Thực sự, tôi là ai? Làm cách nào tôi có thể nhận diện được
cái “tôi thực” đó đang ẩn dưới mọi hành động bề ngoài của tôi? Làm sao tôi trở
nên chính tôi?”
TIẾN TRÌNH
THÀNH NHÂN
ĐẰNG SAU MẶT NẠ
Mục tiêu mà một cá nhân ước muốn nhất để đạt được
cứu cánh mà người đó vô tình hay hữu ý đang theo đuổi dường như là được trở
thành chính con người của mình. Nói thế nghĩa là gì?
Khi có người đến với tôi, bối rối vì bao khó khăn
chồng chất, thì điều tốt nhất là cố gắng tạo nên một mối tương giao để người đó
cảm thấy được bình an và tự do. Mục đích của tôi cốt để tìm hiểu đường lối cảm
nghĩ của người đó trong thế giới nội tâm, chấp nhận y và tất cả con người hiện
tại của y và tạo nên một bầu không khí tự do trong đó y có thể cảm nghĩ và hành
động theo bất cứ chiều hướng nào y mong muốn. Y sử dụng cái tự do này như thế
nào?
Theo kinh nghiệm của tôi, y sẽ sử dụng tự do đó
để càng lúc càng trở nên con người mình. Y bắt đầu gỡ bỏ những mặt nạ giả dối
hoặc những vai trò mà y đã đóng trong đời sống. Y tỏ ra cố găng khám phá ra một
cái gì có vẻ căn bản hơn, một cái gì thực sự là của mình hơn. Trước hết, y gạt
bỏ ra một bên những mặt nạ mà ở một mức độ nào đó, y biết đã đeo vào. Trong một
cuộc phỏng vấn trị liệu, một nữ sinh viên trẻ tuổi đã mô tả một trong những
“mặt nạ” mà cô đã “đeo” từ bao lâu nay và cho biết sự hoang mang của cô, không
biết phía sau cái mặt nạ cốt làm vui lòng người khác đó – có một cái gì thực sự
đáng tin cậy hay không:
“Tôi cũng từng nghĩ về vấn đề tiêu chuẩn và cố
gắng đề ra một thái độ sống làm cho những người quanh tôi được cảm thấy thoải
mái và giải quyết mọi vấn đề một cách êm đẹp. Thực tế cũng đã có những người
hài lòng với tôi và có những dịp hội họp hoặc tiệc tùng, tôi đã giúp tạo bầu
không khí vui tươi đầm ấm. Nhưng đôi khi tôi cũng làm cho tôi phải sửng sốt vì
thấy mình lý luận chống lại điều mà mình đã thực sự nghĩ, khi tôi thấy rằng
người phụ trách sẽ không hài lòng nếu tôi không làm như vậy. Nói khác đi, tôi
không luôn luôn thấy tôi dứt khoát đối với sự việc ở đời. Lý do là vì tôi đã xử
sự như vậy quá nhiều trong gia đình. Tôi đã không đứng lên bảo vệ những xác tín
của tôi cho tới ngày tôi không còn biết tôi có xác tín nào nữa không. Cho đến
nay, tôi vẫn chưa thực sự chân thành là tôi, nghĩa là chưa thực sự biết mình là
ai. Tôi mới chỉ đóng một thứ vai trò giả tạo!”
Qua những câu đối thoại được ghi lại dưới đây,
bạn có thể thấy cô nữ sinh viên trên nhìn lại chiếc mặt nạ mà cô thường đeo,
nhận ra sự bất mãn của cô về cái mặt nạ đó và tự hỏi phải làm gì để đến với con
người thực của cô núp sau cái mặt nạ đó, nếu thực sự có một con người như vậy.
Trong nỗ lực khám phá con người thực của mình
thân chủ sử dụng mối tương giao để dò tìm, để quan sát những khía cạnh khác
nhau trong kinh nghiệm riêng của mình ngõ hầu nhận diện được những mâu thuẫn
sâu xa mà mình thường phát hiện. Y nhận thấy trong hành vi của mình cũng như
trong tình cảm sẵn có của mình, có những điều không xác thực, không phát xuất
từ những phản ứng chân thực của lòng mình mà chỉ là những cái tạo nên lớp vỏ bề
ngoài – một thứ bình phong – mà mình vẫn nấp sau đó từ bao lâu nay. Người đó
khám phá rằng đời mình đã biết bao nhiêu lần được hướng dẫn bởi những động lực
thực sự không phải là của mình. Thường thường y thấy mình sống chỉ cốt để đáp
ứng những đòi hỏi của người khác, từ cảm nghĩ đến hành động, nhất nhất đều do
sự chi phối chung quanh hơn là phản ánh thực sự con người thật của mình. Dường
như y thấy mình chẳng có gì gọi là bản sắc riêng cả.
Trình bày những sự kiện này khiến tôi ngạc nhiên
nhớ lại những điều mà triết gia Đan Mạch Soren Kierkegaard đã mô tả một cách
rất chính xác – với một kiến thức sắc bén về tâm lý – tình trạng nan giải của
con người cách đây hơn một thế kỷ. Theo ông, sự tuyệt vọng thông thường nhất
đối với một cá nhân là không được lựa chọn, không muốn được là mình, mà lại
chọn làm một người khác hơn chính mình. Đây là sự tuyệt vọng sâu xa nhất! Mặt
khác, trở thành chính mình thì thoát khỏi tuyệt vọng đó và chọn lựa
này là trách nhiệm nặng nề nhất của con người. Khi tôi đọc một số tác
phẩm của ông, tôi có cảm tưởng là ông đã từng nghe những lời tâm sự của các thân
chủ tôi, giải bày tiến trình tìm lại con người thực của họ ra sao.
Công cuộc khám phá này trở nên gay cấn hơn vào
lúc các thân chủ trên bắt đầu gỡ bỏ những mặt nạ trước đây họ không biết là giả
dối. Họ bắt đầu công việc đáng sợ là khám phá ra những tình cảm đôi khi dữ dội
nơi chính họ. Gỡ bỏ đi mặt nạ mà trước đây bạn vẫn nghĩ nó là phần quan trọng
con người thực của bạn thì chắc chắn không phải là một việc dễ làm. Nhưng khi
có được một bầu khí tự do để cảm nghĩ và là mình thì bạn sẽ thấy làm được việc
trên. Sự kiện này sẽ được thấy rõ qua một vài lời tâm sự của một nữ thân chủ đã
hoàn tất cuộc trị liệu. Cô đã từng dùng nhiều hình dung từ khi mô tả cô đã
tranh đấu gay go thế nào để tìm lại con người thực của cô:
“Bây giờ khi tôi nhìn sự việc đã qua, tôi phải cố
gỡ dần đi từng lớp phòng vệ. Tôi đã xây dựng chúng, rồi gạt chúng ra trong lúc
tôi vẫn là tôi. Tôi không biết có gì chứa chất trong đáy lòng, nhưng tôi vẫn
phải cố tìm mặc dù cũng rất sợ khi khám phá ra. Trước hết, tôi cảm thấy không
có gì ở trong tôi – một sự trống rỗng khi tôi cần và muốn một cái tâm vững
chắc. Rồi tôi bắt đầu cảm thấy rằng tôi đang đứng trước một bức tường gạch kiên
cố, không thể trèo qua hay chui qua được vì quá cao và quá dày. Một ngày nọ bức
tường trở nên trong suốt. Sau đó, dường như bức tường lại biến mất, nhưng ở
phía ngoài tôi lại thấy một cái đập đan ngăn những giòng nước lũ chảy xiết. Tôi
thấy dường như tôi đang ra sức ngăn cản sức mạnh của những giòng nước đó, và
nếu tôi để hở một lỗ nhỏ thôi, thì tôi và tất cả mọi vật chung quanh tôi đều bị
thác nước tình cảm – tượng trưng bằng giòng nước kia - cuốn phăng đi mất.
Cuối cùng, tôi không còn sức để ngăn cản nữa và đành để nước tràn bờ. Thực
sự những gì mà tôi đã làm là buông lỏng trong vòng vị kỷ, hờn ghét rồi
thương yêu. Sau kinh nghiệm này, tôi có cảm tưởng mình nhảy từ bờ vực này sang
bờ vực kia, mặc dù hơi loạng choạng một chút. Bây giờ tôi không biết là trước
đây tôi đang tìm kiếm cái gì hay là tôi đang đi đâu, nhưng lúc đó, tôi cảm thấy
tôi đang tiến tới. Đây cũng là điều tôi vẫn thường cảm thấy mỗi khi tôi sống
thực sự”.
Tôi tin rằng những điều tôi vừa trình bày ở trên
cũng tiêu biểu khá đầy đủ cho những tình cảm của nhiều cá nhân, nghĩa là khi
cái hàng rào giả tạo, bức tường hoặc con đê bị phá bỏ, thì cơn cuồng phong tình
cảm chất chứa từ lâu trong vực thẳm tâm hồn sẽ cuốn đi tất cả những gì nó đụng
phải. Điều này cũng nói lên sự cần thiết thôi thúc cá nhân tìm cách để trở
thành con người thực của mình, như trường hợp của người nữ thân chủ mà tôi đã
đề cập.
KINH NGHIỆM VỀ TÌNH CẢM
Nói về kinh nghiệm tình cảm, tôi thấy nó tương tự
như khám phá ra những yếu tố bí mật trong con người của ta. Hiện tượng mà tôi
đang cố gắng mô tả là một cái gì thực khó có thể diễn tả một cách dễ hiểu.
Trong đời sống hằng ngày của chúng ta, có hàng ngàn lẻ một lý do ngăn cản chúng
ta có kinh nghiệm trọn vẹn về những thái độ của chúng ta. Dường như kinh nghiệm
được những thái độ đó một cách tự do và đầy đủ cũng rất nguy hiểm và tai hại
nữa. Nhưng trong không khí an toàn và tự do của tương giao trị liệu, những thái
độ đó có thể được và thường được kinh nghiệm một cách trọn vẹn đến mức tôi nghĩ
nó giúp con người nhận rõ rằng lúc đó mình là sự lo sợ, sự giận dữ, sự trìu mến
đang diễn ra trong chính mình.
Có lẽ để làm sáng tỏ thêm về điểm này, tôi xin
ghi lại dưới đây trường hợp của một thân chủ. Đây là một sinh viên đã tốt
nghiệp,từng khắc khoải rất nhiều về một cảm nghỉ mơ hồ trong anh. Anh đã dần
dần nhận ra đó là một thứ tình cảm hoảng sợ – sợ thi rớt không lấy được bằng
tiến sĩ (Ph.D.).
Sau đây mời độc giả nghe đoạn băng ghi âm những lời đối
thoại giữa nhà trị liệu và thân chủ trên.
Thân chủ: Hình như có hai cảm quan đang giằng co
trong tôi. Như hai “cái tôi”. Một cái thì sợ sệt, một cái muốn bám giữ lấy mọi
thứ, cái tôi đó, tôi đang cảm thấy nó rõ rệt lúc này. Ông biết không, tôi cần
một cái gì để bám lấy – và tôi cảm thấy hơi sợ…
Nhà trị liệu: Ừ, ừ… có lẽ đó là cái anh có thể
cảm thấy đúng trong phút này, cũng như đã cảm thấy từ trước đến giờ trong tương
giao của chúng ta…
Thân chủ: Liệu ông không thể để cho tôi có được
cái đó hay sao, vì tôi cần nó lắm. Nếu không có được thì chắc tôi cô đơn và
kinh sợ lắm.
NTL: Ừ, để tôi cố bám lấy nó xem sao, vì nếu
không được thì tôi cũng thấy sợ hãi kinh khủng. Cứ để tôi thử bám lấy nhé…
(ngừng một lúc).
TC: Nó là một thứ, liệu ông không thể giúp tôi có
được luận án hay văn bằng tiến sĩ hay sao… Tôi cần nó ghê lắm… Tôi muốn nói…
NTL: Cả hai cái trên cũng chỉ là một điều van xin
thôi phải không? Hãy để cho tôi có cái đó vì tôi cần nó ghê lắm. Không có nó
thì thật khủng khiếp cho tôi… (Ngừng một lúc lâu).
TC: Tôi có cảm giác… Tôi không thể tiến xa hơn
nữa… dù sao đây chỉ là một đứa bé đang van nài… Dáng điệu van xin này như thế
nào? (Anh chắp hai tay lại như lúc cầu nguyện)… Trông thế có nực cười không?
Bởi vì…
NTL: Anh chắp tay lại như để van nài điều gì…
TC: Dạ đúng! Liệu ông có thể cho tôi cái đó
không? Khủng khiếp quá… Ai? Tôi? Mà lại van xin à?…
Những câu đối thoại trích trên có lẽ phản ảnh một
ít điều mà tôi đã nói ở trên về vấn đề kinh nghiệm tình cảm cho tới tận cùng. Ở
đây, người thân chủ trên – trong một lúc – thấy mình chỉ còn là một cậu bé đang
van xin, nài nỉ, thế thôi. Nhưng sau đó cậu đã lập tức tỉnh ngộ bằng cách tự
hỏi: Ai? Tôi? mà lại đi van xin? Tuy nhiên kinh nghiệm van xin kia vẫn để dấu
vết lại. Sau này cậu đã nói: “Phát hiện được những sự kiện mới lạ có trong tôi
là điều kỳ thú. Mỗi lần nghĩ lại, tôi thấy ngạc nhiên vì cái cảm giác sợ hãi đó
đã chất chứa trong tôi từ lâu”. Cậu nhận ra tình cảm đó đã sôi sục từ lâu, lúc
này cậu sống sự lệ thuộc, và lúc đó cậu rất đỗi ngạc nhiên khi thấy mình như
vậy.
Không phải chỉ có tình cảm lệ thuộc được phát
hiện bằng cách trên. Người ta có thể khám phá những tình cảm khác như đau đớn,
buồn rầu, ghen tị, giận dữ, ước muốn sâu xa, tự tin, kiêu hãnh, điệu đàng và cả
tình yêu đang dâng hiến. Tóm lại, bất cứ xúc động nào của con người.
Điều mà tôi đã dần dần học hỏi được từ những kinh
nghiệm trên là cá nhân – trong lúc phát hiện tình cảm của mình như vậy – đã trở
nên chính con người thực của mình. Qua trị liệu, khi một người được kinh nghiệm
lại tất cả những xúc động của mình một cách có ý thức và cởi mở, người đó đã
kinh nghiệm con người thực của mình với tất cả sự phong phú của nó, và trở nên
đúng là mình.
KHÁM PHÁ RA MÌNH TRONG KINH NGHIỆM
Trở nên chính mình nghĩa là gì? Đó là một
câu hỏi hóc búa nhất – và để trả lời – tôi lại xin mượn lời của một nữ thân chủ
viết trong lúc được phỏng vấn trị liệu. Bà ta kể cho biết có bao nhiêu bộ mặt
khác nhau mà bà đang mang vào và đã đổ vỡ, đến nỗi bà cảm thấy bối rối nhưng
cảm thấy dễ chịu hơn. Bà viết như sau:
“Dường như tôi thấy tất cả mọi nỗ lực nhằm đặt
mình vào khuôn khổ đều vô ích và phí phạm. Bạn nghĩ bạn phải trở nên cái khuôn
nhưng có rất nhiều mảnh và rất khó sử dụng thích hợp những mảnh vụn đó. Đôi khi
bạn đặt chúng không đúng chỗ cho đến khi bạn chán nản và bối rối để đành chấp
thuận một tình trạng hỗn loạn; như vậy tốt hơn là tìm cách điều chỉnh nó. Sau
đó bạn khám phá ra rằng để cho những cái hỗn độn đó mặc sức tung hoành trong
bạn, thì lại thấy xuất hiện một khuôn mẫu sống động mà bạn không phải cố gắng
chút nào để tạo ra. Như vậy công việc của bạn chỉ là khám phá nó – và trong
tiến trình này – bạn sẽ tìm thấy bạn và chỗ đứng của bạn. Bạn hãy để cho kinh
nghiệm của bạn nói cho bạn biết ý nghĩa của nó. Khi bạn tìm cách định nghĩa nó,
thì chính là lúc bạn tự tuyên chiến với bạn”.
Bây giờ tôi thử tìm hiểu xem những lời lẽ thơ
mộng trên đây của cô có ý nghĩa thế nào. Theo tôi thì cô ấy muốn nói rằng cô ta
là cô ta ở chỗ tìm ra cho mình một khuôn mẫu, một trật tự cố định luôn luôn tồn
tại trong dòng kinh nghiệm không ngừng thay đổi của cô. Nói khác đi, muốn là
con người thực của mình, cô phải khám phá ra sự đồng nhất và hài hòa luôn luôn
tồn tại trong những tình cảm và phản ứng thực sự của cô thay vì cố gắng đặt
kinh nghiệm của mình vào khuôn khổ của một bộ mặt nào đó, hoặc tạo cho nó thành
một hình thức giả tạo, không thích hợp với nó.
Tóm lại, cái bản sắc thực sự là cái gì được khám
phá từ trong kinh nghiệm của một cá nhân chứ không phải là cái mình cố tạo ra.
Qua những lời được trích dẫn lại của các thân chủ
trên, tôi muốn nói lên ở đây cái bầu không khí thân mật và sự hiểu nhau trong
tương giao với nhà trị liệu. Chính nhờ bầu không khí thuận lợi này, mà cá nhân
dần dần khám phá ra có cái gì đằng sau mặt nạ mà mình đã hiện ra trước
mọi người và đã tự lừa dối mình. Cá nhân được trị liệu cũng có dịp kinh nghiệm
một cách sâu xa và sống động nhiều khía cạnh khác nhau vẫn ẩn dấu từ lâu trong
con người của mình.
Do đó, đến một mức độ gia tăng nào đó, cá nhân
trở nên chính mình, không mang mặt nạ làm vừa lòng người khác, không khinh miệt
phủ nhận mọi loại cảm tình, không đóng kịch ra vẻ trí thức thuần lý, mà là sống
tự nhiên với những cảm nghĩ và thay đổi. Nói tóm, trở thành chính con người của
mình.
CON NGƯỜI XUẤT HIỆN
Tôi tưởng tượng ra một số bạn đang hỏi tôi: “Con
người mà cá nhân trên trở thành là người thế nào? Có phải chỉ cần bỏ mặt đi là
đủ không? Con người đứng sau mặt nạ đó là loại người nào? Câu trả lời sẽ không
dễ vì lý do rõ rệt nhất là mỗi cá nhân đều muốn trở thành một con người độc
đáo, và tách biệt với người khác. Tuy nhiên, tôi ước muốn nêu ra một vài đặc
tính mà tôi đã ghi nhận được. Thật ra không có một cá nhân nào hoàn toàn tiêu
biểu cho những đặc tính này và cũng không ai hoàn toàn có được những nét mà tôi
sắp mô tả. Tôi đã dựa vào mối tương quan trị liệu với nhiều thân chủ để rút ra
những nét tổng quát này.
THÁI ĐỘ MỞ RỘNG TRƯỚC KINH NGHIỆM
Trước hết, trong tiến trình trở thành con người
của mình, cá nhân tỏ ra cởi mở hơn đối với kinh nghiệm của mình. Đây là điều có
ý nghĩa lớn lao đối với tôi, vì đó chính là sự đối lập với thái độ phòng vệ.
Kết quả nghiên cứu tâm lý đã cho thấy là nếu dữ kiện mà giác quan của chúng ta
kinh nghiệm được lại mâu thuẫn với hình ảnh con người thực của ta, thì dữ kiện
đó bị bóp méo. Nói khác đi, chúng ta không thể kinh nghiệm được tất cả những
điều giác quan ta ghi nhận, mà chỉ nhận thức những gì phù hợp với hình ảnh
chúng ta mà thôi.
Trong không khí an toàn thuận lợi của tương giao
trị liệu, thái độ phòng vệ dần dần được thay đổi bởi thái độ cởi mở đối với
kinh nghiệm. Cá nhân trở nên ý thức rõ hơn về những cảm nghĩ và thái độ sống
của mình đúng như những cảm nghĩ và thái độ tồn tại trong y. Y cũng trở nên ý
thức về thực tế ở bên ngoài y, thay vì nhận thức nó trong những phạm trù tiền
định. Y thấy rằng không phải mọi cây cối đều xanh, mọi người đàn ông đều là
những người cha khắc nghiệt, mọi người đàn bà đều từ khước y và mọi kinh nghiệm
thất bại đều minh chứng y vô dụng… Y có thể nhìn nhận sự thật hiển nhiên của
một hoàn cảnh mới, đúng như nó là như vậy thay vì bóp méo nó đi theo một khuôn
khổ mà y đã có. Nhờ thái độ rộng mở đối với kinh nghiệm như vậy mà y sẽ trở nên
thực tế hơn khi giao tế với những người mới trong những hoàn cảnh mới với những
vấn đề mới mà y sẽ gặp sau này. Nghĩa là niềm tin của y sẽ không cứng nhắc và y
có thể dung thứ sự hàm hồ. Y có thế đón nhận nhiều bằng chứng xung đột nhau mà
không muốn xóa bỏ hoàn cảnh tạo ra chúng. Tôi tin rằng thái độ rộng mở ý thức
trước thực tại đang diễn ra trong cá nhân ở phút hiện tại là một đặc tính quan
trọng của một người đang xuất hiện trong trị liệu.
Có lẽ để làm sáng tỏ thêm ý nghĩa trên, tôi xin
trích lại sau đây một cuộc phỏng vấn được ghi âm của một thanh niên, trong đó
anh tường trình cho biết anh đã ý thức như thế nào về một số cảm giác cơ thể và
một số tình cảm khác của anh.
Thân chủ: Thuật lại tất cả những thay đổi mà mình
kinh nghiệm là điều tôi thấy dường như không ai có thể làm được. Nhưng có điều
chắc chắn là mới đây tôi đã cảm thấy kính trọng hơn và cũng khách quan hơn đối
với thân xác của tôi. Tôi muốn nói là tôi không kỳ vọng quá nhiều về tôi. Trước
kia tôi thường chống lại một cảm giác mệt mỏi nào đó mà tôi cảm thấy sau bữa
cơm tối. Nhưng bây giờ thì tôi cảm thấy chắc chắn là tôi thực sự mệt mỏi – mặc
dù tôi không làm cho tôi mệt mỏi. Vậy mà dường như trước đây tôi luôn luôn chỉ
trích sự mệt nhọc của tôi.
Nhà trị liệu: Như vậy anh có thể cứ để cho anh
cảm thấy mệt mỏi, thay vì cùng lúc chỉ trích sự mệt mỏi của anh.
TC: Nhưng trước đây tôi cứ bắt tôi không được cảm
thấy như vậy. Bây giờ thì tôi thấy rằng tôi không thể chống lại cái cảm giác
ấy, vì thực sự tôi thấy mệt nhọc, và cảm thấy như vậy có gì đáng sợ đâu. Tôi
nghĩ rằng tôi hiểu tại sao tôi phản ứng như thế khi nhớ đến cách cha tôi phản
ứng trước những việc tương tự. Chẳng hạn nếu tôi đau thì tôi nói thẳng
như vậy và cha tôi thường than: Ôi trời ơi, lại thêm lôi thôi nữa. Nghĩa là
dường như…
NTL: Dường như thực sự có một cái gì bực bội về
đau ốm thể xác phải không…
TC: Đúng vậy, tôi chắc rằng cha tôi không ưa cái
trạng thái đó của thân thể ông, cũng như tôi trước đây vậy. Tôi nhớ lại mùa hè
vừa rồi, tôi vặn mình một vòng và và nghe tiếng “răng rắc” ở phía sau lưng. Lúc
đó tôi thấy đau đớn thực sự. Tôi bèn đi khám bác sĩ và được cho biết là không
có gì trầm trọng. Chỗ đau sẽ lành dần nếu tôi không cúi mình xuống nhiều nữa.
Đã mấy tháng rồi, gần đây tôi mới nhận thấy vết thương sau lưng đau nhức thực
sự – và đó không phải là lỗi tại tôi.
NTL: Điều đó đâu có chứng tỏ rằng anh cố tình.
TC: Không đâu – nhưng tôi thấy dường như tôi mệt
mỏi hơn cả mức tôi tưởng, có lẽ là vì tình trạng căng thẳng thường xuyên này.
Vì thế, tôi lại đến thăm một ông bác sĩ ở bệnh viện và yêu cầu cho tôi được rọi
quang tuyến X, hoặc làm việc gì khác. Đến đây tôi đoán ông có thể nói rằng hiện
nay tôi có vẻ nhạy cảm chính xác hơn trước – một thứ nhạy cảm khách quan đối
với một trạng thái trong thân thể. Vâng quả thật, tôi có thể nói đây là một sự
thay đổi lớn lao trong tôi. Giờ đây, tôi thấy mối tương giao giữa tôi với vợ và
hai con tôi cũng đã thay đổi – tôi thấy dường như không có gì tốt đẹp con cái
của mình cũng như đón nhận tình yêu đó. Tôi không biết phải nói thế nào nữa về
điểm này. Cả hai vợ chồng tôi đều đã tỏ ra tôn trọng Judy hơn (con gái anh), và
chúng tôi nhận thấy khi chúng tôi biểu lộ như vậy, con gái chúng tôi đã thay
đổi rất nhiều và dường như đây là điều khá sâu.
NTL: Tôi có cảm tưởng là anh đang nói rằng bây
giờ anh có thể lắng nghe anh một cách chính xác hơn. Nghĩa là nếu cơ thể anh mệt
mỏi, anh để ý ngay và tin chắc như vậy, thay vì chỉ trích sự kiện đó. Nếu thấy
đau đớn, anh tin là mình đau đớn, và nếu anh thực sự cảm thấy yêu vợ con anh,
anh cứ cảm thấy đúng như vậy và hành động thích hợp trong mỗi hoàn cảnh khác
nhau như thế, phải không?
Những lời đối thoại được trích dẫn trên đây có
thể tiêu biểu quan trọng cho những điều mà tôi đã nói về thái độ cởi mở đối với
kinh nghiệm. Thân chủ trên trước đây không thể để mình tự do cảm thấy đau đớn
hoặc bệnh hoạn vì khi ấy bệnh tật đối với anh có nghĩa là điều mà anh không thể
cảm thấy trìu mến hay thương yêu nó, vì những tình cảm này có nghĩa là yếu đuối
đối với anh, cho nên anh muốn giữ bề ngoài của một con người mạnh. Nhưng bây
giờ anh có thể chân thực cởi mở đối với kinh nghiệm của cơ năng anh – anh có
thể cảm thấy mệt mỏi, hay đau đớn khi cơ thể anh cho anh biết vậy. Anh cũng có
thể tự do cảm thấy tình thương mà anh dành cho đứa con gái của anh, cũng như có
thể biểu lộ sự bực mình đối với nó, anh có thể sống tràn đầy với những kinh
nghiệm của toàn thể cơ năng anh, thay vì không thèm để ý đến chúng như trước
kia.
TIN CẬY NƠI BẢN THÂN MÌNH
Thực khó mà mô tả đặc tính thứ hai của những
người xuất hiện nhờ trị liệu. Dường như người đó khám phá thêm rằng cơ năng của
mình thực đáng tin cậy, nghĩa là nhờ cơ năng y có thể tìm ra hành động thỏa
đáng nhất trong mỗi hoàn cảnh.
Có lẽ để giúp bạn hiểu rõ hơn điều tôi muốn diễn
tả, tôi xin bạn hãy cùng tôi hình dung ra một người bị đặt trước những chọn lựa
như thế này: “Tôi sẽ trở về với gia đình tôi trong dịp nghỉ hè, hay sẽ đi chơi
riêng một mình ở nơi khác? Tôi có nên uống nốt ly rượu thứ ba này nữa hay
không? Và đây có phải là người mà tôi ước mơ được yêu thương và sống trọn đời
không?”
Bạn hãy nghĩ đến những trường hợp như trên, và thử tìm hiểu xem con
người thực xuất hiện qua tiến trình trị liệu sẽ hành động như thế nào. Nếu
người đó đạt đến mức độ cởi mở đối với mọi kinh nghiệm, y sẽ nắm vững được mọi
dữ kiện cần thiết để chọn lựa thái độ thích hợp cho từng hoàn cảnh. Y biết rõ
những cảm nghĩ và những thôi thúc của mình thường thường phức tạp và mâu thuẫn
như thế nào. Y có thể tự do cảm thấy những đòi hỏi của xã hội, từ những luật lệ
xã hội tương đối cứng nhắc cho đến những ước muốn của bè bạn và gia đình. Y có
thể gợi lại trong ký ức của mình những thái độ sống khác nhau và những hậu quả
của nó trong nhiều hoàn cảnh tương tự. Bây giờ y cũng có một nhận thức tương
đối chính xác về hoàn cảnh ngoại tại với tất cả sự phức tạp của nó. Và y cũng
tỏ ra hữu hiệu hơn trong việc vận động cơ thể và ý thức của mình, nhận xét, cân
nhắc và dung hòa mỗi kích thích và nhu cầu tùy theo cường độ đòi hỏi của nó.
Ngoài ra, y cũng còn có thể nhận thấy mình phải hành động thế nào để thỏa mãn
nhanh chóng nhất mọi nhu cầu cấp bách cũng như lâu dài của y tùy theo trường
hợp.
Khi cân nhắc và dung hòa mọi yếu tố của sự chọn
lựa một nếp sống, cơ thể của y chắc chắn có thể lầm lẫn. Vẫn có thể có những
chọn lựa sai lầm. Nhưng nhờ thái độ cởi mở đối với kinh nghiệm, y sẽ ý thức
được tức khắc và rõ rệt hơn những hậu quả không được khích lệ của những chọn
lựa ấy và sẽ mau mắn sữa chữa những sai lầm.
Chúng ta thấy phần nhiều khuyết điểm của chúng ta
trong việc cân nhắc và dung hòa là ở chỗ chúng ta cứ qui nạp những sự kiện
không nằm trong kinh nghiệm của chúng ta và loại bỏ những yếu tố thực sự có
trong kinh nghiệm mình. Vì thế, có người cứ nằng nặc bảo rằng mình uống được
rượu mạnh, nhưng nếu nhìn lại kinh nghiệm dĩ vãng, thì điều quả quyết này khó
đúng sự thực. Cũng vậy, một thiếu nữ có thể chỉ thấy những đức tính tốt nơi
người hôn phu của mình mặc dù nơi người này cũng có nhiều khuyết điểm nếu thẳng
thắn nhìn vào kinh nghiệm của cô.
Nói chung, thực tế cho thấy là khi một thân chủ
tỏ ra cởi mở đối với kinh nghiệm của mình, y sẽ thấy cơ thể của ý đáng tín
nhiệm hơn. Y cảm thấy ít sợ hãi trước những phản ứng tình cảm của y, và sẽ gia
tăng thêm tín nhiệm và mến chuộng đối với những tình cảm và khuynh hướng phức
tạp, phong phú trong con người của y.
Tóm lại, đứng trước mọi trạng thái tình cảm và lý
trí cũng như mọi năng hướng và kích động của tâm hồn, thái độ thẳng thắn ý thức
có tác dụng tốt đẹp hơn là thái độ canh chừng sợ sệt.
THẨM ĐỊNH GIÁ TRỊ NƠI MÌNH
Trong tiến trình trở thành con người thực của
mình, một yếu tố quan trọng nữa phải được nêu lên là động cơ làm phát xuất mọi
chọn lựa và quyết định hay những phán đoán lượng giá. Con người tiến đến trưởng
thành càng ngày càng cảm thấy rằng động lực của sự lượng giá đó nằm trong con
người của mình. Càng ngày anh càng ít nhìn vào người khác để chờ đợi nơi họ sự
khen hay chê, hoặc những tiêu chuẩn phải theo khi chọn lựa hay quyết định. Giờ
đây, y nhìn nhận sự có mặt của động lực đó trong y và câu hỏi quan trọng duy
nhất của y là: “ Có phải tôi đang sống theo một đường lối làm thỏa lòng tôi một
cách sâu xa và cũng thực sự biểu lộ được tôi là tôi hay không?"
Theo tôi, có lẽ câu hỏi này là vấn đề quan trọng
nhất đối với một cá nhân có tinh thần sáng tạo.
Để làm sáng tỏ thêm nữa, tôi xin được trích dẫn
một đoạn ngắn trong cuộc phỏng vấn được ghi âm với một nữ sinh viên tốt nghiệp,
đến nhờ tôi hướng dẫn. Trước kia có cô đã bối rối vì nhiều vấn đề và có lúc đã
nghĩ đến chuyện tự tử. Khi nói chuyện với tôi, một trong những tình cảm mà cô
đã khám phá được là cô rất ước muốn được nương tựa vào người khác để được chỉ
giáo cho đường lối sống ở đời.
Cô chỉ trích nặng nề những ai đã không chỉ dẫn
đầy đủ cho cô. Bao nhiêu giáo sư mà cô đã có dịp học hỏi đều làm cho cô thất
vọng vì chẳng ai dạy cho cô điều gì có ý nghĩa sâu xa. Dần dần cô bắt đầu nhận
thức rằng sự khó khăn của cô một phần là ở chỗ cô đã không có sáng kiến nào khi
tham dự những lớp học đó. Sau đây là phần trình bày ý kiến của cô. Tôi hy vọng
rằng phần này sẽ làm sáng tỏ thêm kinh nghiệm chấp thuận một động lực thẩm định
giá trị nằm trong mỗi người chúng ta. Đây là phần trích lại một trong những cuộc
phỏng vấn sau này với thiếu nữ trên, trong đó cô bắt đầu nhận thức rằng có lẽ
cô đã chịu trách nhiệm một phần về những khiếm khuyết trong việc học hành của
cô.
Thân chủ: Bây giờ tôi tự hỏi không biết có phải
trước đây tôi chỉ hiểu lờ mờ về mọi vấn đề, chứ không đào sâu hay nắm vững
được…
Nhà trị liệu: Nghĩa là cô mới chỉ hiểu phớt qua
mỗi cái một chút chứ chưa đi sâu vào vấn đề.
TC: Vâng, đó chính là vấn đề tại sao tôi nói…
(ngập ngừng và có vẻ rất suy tư)… tôi không thể trông cậy vào ai giúp tôi học
hỏi… tôi phải tự tìm hiểu lấy (nói nhỏ lại) Tôi phải học một mình.
NTL: Như vậy cô đã bắt đầu hiểu. Chỉ có một người
là có thể chỉ giáo cho cô. Có lẽ cô nhận thức được rằng không ai có thể dạy cô
được!
TC: (ngồi suy nghĩ một lúc lâu) Tôi cảm thấy
nhiều triệu chứng sợ hãi (khẽ cười)
NTL: Sợ? Đó là một điều đáng sợ, phải cô muốn nói
như vậy không?
TC: (ngừng một lúc rất lâu, dường như để phấn đấu
với tình cảm của cô) Hừ, hừ.
NTL: Cô có thể nói thêm về điều cô vừa nói không,
quả thực làm cho cô hoảng sợ à?
TC: (cười) Tôi không biết có phải như vậy không.
Tôi muốn nói là dường như tôi bị lâm vào một trạng huống hiểm nghèo – nhưng tôi
đã nói lên điều đó một cách bất ngờ chính tôi cũng không hay. Đó là một điều
thoát ra được.
NTL: Gần như không phải là một khía cạnh trong
con người của cô.
TC: Vâng, tôi cảm thấy ngạc nhiên.
NTL: Tựa hồ như là: Trời ơi, tôi nói như vậy sao?
(cả hai cười khúc khích).
TC: Đúng vậy, trước đây tôi đã không cảm thấy như
thế. Nhưng bây giờ tôi cảm thấy như nó thực sự là một thực thể trong tôi vậy.
Tôi cảm thấy một sức mạnh, một cảm giác như là sợ hãi gì đó.
NTL: Nghĩa là có phải cô muốn nói rằng khi đề cập
đến chuyện đó cô vừa thấy mình có can đảm nói ra, đồng thời vẫn cảm thấy sợ sệt
về điều mình nói, có phải vậy không?
TC: Dạ, dạ tôi cảm thấy như vậy. Tôi đang cảm
thấy trong lòng tôi có một cái gì muốn vươn lên, muốn phát ra ngoài. Cái đó lớn
và mạnh thực sự. Nhưng trước đây nó hầu như chỉ là một cảm giác muốn được tách
khỏi một sự nâng đỡ…
NTL: Cô cảm thấy có một cái gì thâm thúy và mạnh
mẽ đang vươn lên và đồng thời cô cũng cảm thấy như cô muốn cắt đứt khỏi mọi trợ
giúp khi cô nói đến cái đó phải không?
TC: Có lẽ như vậy – Tôi không rõ. Tôi nghĩ đó là
sự rối loạn về một thái độ mà tôi đã theo đuổi từ bao lâu nay.
NTL: Như là một đường lối đang bị lay chuyển.
TC: (Ngừng lại, và với vẻ tự tin) Tôi có cảm
tưởng là tôi sắp bắt đầu thực hiện nhiều điều tôi cần làm. Tôi phải tìm ra
những cách xử thế mới cho nhiều phạm vi sống của đời tôi. Có lẽ, tôi thấy tôi
đang tiến bộ đôi chút về một số lãnh vực nào đó…
Tôi hy vọng những lời trích dẫn trên đây sẽ gợi ý
thêm về yếu tố sức mạnh tinh thần mà một cá nhân thuần nhất, chịu trách nhiệm
về mình, có thể kinh nghiệm được. Tuy nhiên, nhận định rằng mình là người chọn
lựa và thẩm định giá trị cho kinh nghiệm của mình là một nhận định vừa làm phấn
khởi vừa gây lo sợ.
ƯỚC MUỐN ĐƯỢC THÀNH NHÂN QUA MỘT QUÁ
TRÌNH
Tôi xin trình bày nốt đặc tính cuối cùng về những
người cố gắng trở thành chính mình. Với đặc tính này, cá nhân ước muốn trở
thành chính mính qua một tiến trình (process) hơn là nhìn nhận mình như một sản
phẩm có sẵn (product). Khi đi vào tương giao trị liệu, người thân chủ nào cũng
muốn đạt được một tình trạng cố định. Y muốn tiến đến chỗ mà y có thể giải
quyết mọi vấn đề của mình, hoặc làm việc được hữu hiệu hơn, hoặc được thỏa mãn
về hôn nhân. Nhưng trong tự do của tương giao trị liệu, y loại bỏ những mục
tiêu cố định và chấp nhận một ý thức thích đáng hơn, theo đó, y không phải là
một thực thể cố định mà đang trên một tiến trình thành nhân.
Có một thân chủ, sau khi trị liệu, đã nói một câu
có vẻ khó hiểu như sau: “Tôi chưa hoàn tất việc phối trí và tổ chức lại con
người tôi. Tôi nhận thấy công việc này là một tiến trình liên tục khá rắc rối
nhưng không làm nản lòng. Tiến trình này rất thích thú và phấn khởi, tuy có lúc
ta cũng cảm thấy bối rối tâm trí nhưng được khích lệ vì cảm thấy mình đang hành
động. Biết được mình đang được hướng về một nơi nào đó dù không ý thức được rõ
rệt nơi đó là chỗ nào.” Qua câu nói này, bạn có thể thấy thái độ tín nhiệm đối
với cơ năng của mình như tôi đã nói ở phần trên, cũng như nhận thức được tiến
trình trở thành mình như thế nào. Câu nói trên cũng cho thấy cá nhân đó chấp
nhận mình là một dòng suối đang hình thành, chứ không phải là một công trình đã
hoàn tất. Tiến trình này ví như một dòng sông đang chảy với những thay đổi từ
từ hơn là một khối cố định và cứng nhắc – hay hơn nữa – là một khối tiềm năng
đang thay đổi liên tục chứ không phải là một thực thể cố định với những sắc
thái sẵn có.
Câu nói sau đây cũng nói lên cùng một ý nghĩa đó:
“Tất cả kinh nghiệm và những ý nghĩa của nó mà tôi đã tìm được cho đến nay đã
cho tôi biết là tôi đang ở trên một tiến trình vừa kỳ thú và đôi khi cũng kinh
hoàng. Tôi thấy dường như kinh nghiệm đã lôi cuốn tôi tiến tới hướng này, rồi
lại đưa đến những mục tiêu mà tôi chỉ ý thức được một cách lờ mờ, nếu tôi cố
tìm hiểu ý nghĩa hiện tại của kinh nghiệm đó. Tôi có cảm giác trôi nổi bồng
bềnh giữa dòng kinh nghiệm phức tạp, mặc dù có thể cố gắng tìm hiểu được tính
chất phức tạp luôn luôn thay đổi đó”.
KẾT LUẬN
Trên đây là những điều nhận xét của tôi về cuộc
sống của những người mà tôi được hân hạnh giao cảm trong nỗ lực giúp họ trở
thành chính con người thực của họ. Tôi đã cố gắng mô tả thật chính xác những ý
nghĩa dường như có liên quan đến tiến trình thành nhân của con người. Tôi tin
chắc rằng tiến trình này không phải chỉ diễn ra trong trị liệu. Tôi cũng tin
chắc rằng tôi chưa hiểu rõ hoàn toàn về tiến trình đó, vì kiến thức của tôi
cũng luôn luôn thay đổi về vấn đề này. Tôi hy vọng bạn sẽ chấp nhận tiến trình
đó như một bức tranh sống động mà tôi đã phác họa những nét tạm thời, chứ không
phải điều gì ổn định.
Lý do tôi muốn nhấn mạnh đến tính chất tạm thời
này là tôi ước mong không nói với bạn những câu đại khái như: “Đây là cái bạn
trở nên, kia là mục đích của bạn”. Trái lại, tôi chỉ muốn nói đến những ý nghĩa
mà tôi cũng như các thân chủ của tôi đã cùng chia sẻ trong kinh nghiệm. Hy vọng
bức tranh kinh nghiệm của người khác sẽ làm sáng tỏ thêm ý nghĩa một số kinh
nghiệm của riêng bạn.
Tôi cũng nêu rõ rằng mỗi cá nhân dường như đang
hỏi mình hai câu thế này: “Tôi là ai? Và làm thế nào tôi có thể trở thành chính
tôi?” Tôi cũng nói rằng trong một bầu không khí tâm lý thuận lợi, tiến trình
thành nhân sẽ diễn ra, trong đó cá nhân lần lượt gỡ bỏ những mặt nạ ẩn dấu
trong con người của mình. Cá nhân cũng khám phá ra một người lạ mặt vẫn hoạt
động ở phía sau những mặt nạ ấy. Người lạ mặt ấy chính là y. Tôi đã cố gắng nêu
lên những đặc tính phụ thuộc của một người đang hình thành, một người tỏ ra cởi
mở hơn đối với tất cả mọi khía cạnh của kinh nghiệm cơ năng, để đi đến tín
nhiệm cơ thể của mình như một phương tiện sống rất nhạy cảm. Con người hình
thành đó cũng chấp nhận có trong mình một động lực thẩm định giá trị và tìm
cách tham dự vào tiến trình đang còn uyển chuyển tiếp diễn, trong đó y liên tục
khám phá ra những khía cạnh mới về mình qua dòng kinh nghiệm. Tóm lại, theo
thiển ý của tôi, đây là một số những yếu tố liên quan đến tiến trình trở thành
một con người thực.
(Còn tiếp)
