I. Xác định vai trò nhà tâm lý trong
tham vấn mang tính trị liệu.
C.Rogers, nhà tâm lý trị liệu người Mỹ
theo khuynh hướng nhân bản ở nửa đầu thế kỷ 20, là người đầu tiên nêu quan điểm
là trong tâm lý trị liệu không được gọi người đến chữa trị bằng phương pháp
tâm lý là "người bệnh" mà gọi họ là thân chủ. Chính họ
là nhân vật trung tâm trong trị liệu. Nhà tâm lý chỉ tạo điều kiện thuận lợi
để thân chủ bộc lộ ra ngoài các yếu tố gây rối nhiễu, đau khổ trong nội tâm,
tự trách móc, hối hận, mặc cảm tội lỗi, tự ty v.v... Những tình cảm tiêu cực
nói trên gây cho thân chủ bối rối, lo âu, phiền muộn, hoảng sợ khiến họ lẩn
tránh thực tế, không dám nhìn thẳng vào sự thật để giải quyết vấn đề. Trong
tâm trạng chao đảo, hoảng loạn họ dễ chán nản, muốn trút bớt gánh nặng quá tải
vào người khác. Sẽ là sai lầm nếu nhà tâm lý lại đón nhận gánh nặng đó, an ủi,
khuyên nhủ, dỗ dành, thuyết phục họ, tìm giải pháp hộ họ.
Theo C.Rogers, khi thân chủ phơi
bày được ra ngoài những tình cảm tiêu cực ở trong nội tâm của họ một
cách tự nhiên, không bị người khác định hướng, thúc ép hoặc gây ảnh hưởng thì
khi đó họ không cảm thấy bị tù túng nữa, họ có thể bình tâm đón nhận những cảm
nghĩ, những suy tư, những trải nghiệm của mình và lấy lại được cảm giác an
toàn. Trong trạng thái an toàn, thân chủ lấy lại được tự tin để nhìn
thẳng vào thực tế, xem xét, kết nối những cảm xúc trước kia lộn xộn,
mơ hồ, và tự họ sẽ cân nhắc lựa chọn các giải pháp. Vì chính họ là
người hiểu rõ hơn ai hết những vấn đề của họ để tìm ra giải pháp
thích hợp với họ. Không ai có thể làm thay họ. Do đó cách trò chuyện ở đây
không được định hướng, xác định rõ ràng vai trò của mình, nhà tâm lý sẽ không
lẫn lộn cách trò chuyện trong trị liệu với các dạng sau đây:
II. Phân biệt tham vấn trị liệu với
các dạng khác.
1. Không giống phỏng vấn báo chí nhằm thu thập thông tin sau đó
công bố cho quảng đại quần chúng biết. ở đây nội dung câu chuyện chỉ có hai
người biết và những điều đã biết chỉ nhằm vào trị liệu. Nhà tâm lý cần giữ những
bí mật riêng tư, không tiết lộ ra ngoài.
2. Không hỏi chuyện như kiểu lục vấn
của cảnh sát nhằm
điều tra một vấn đề. Kiểu đưa câu hỏi liên tiếp thường làm thân chủ mệt mỏi,
cảm thấy mình là "nạn nhân", họ sẽ ngán và trả lời qua loa có tính
đối phó để chóng kết thúc.
3. Không giống kiểu tu sĩ lắng nghe
con chiên thú tội, nếu
ta an ủi, thân chủ sẽ có xu hướng muốn trút bỏ gánh nặng một cách thụ động,
không gây được tự tin cho họ để tự vươn lên.
4. Không biến mình thành người thuyết
giảng, đưa ra quan
điểm này khác để thân chủ nghe mình giải thích. Không đưa ra tranh luận, tìm
hiểu đúng sai. Nên nhớ là thân chủ hiểu vấn đề của họ hơn mình. Mình cần lắng
nghe thân chủ nói để họ yên tâm bộc lộ những nỗi niềm của họ.
5. Không giống bác sĩ thăm khám bệnh nhân nhằm chẩn đoán ra bệnh. Nếu đi
theo hướng này, thân chủ mất vai trò trung tâm của họ, ta biến họ thành người
thụ động, dựa dẫm, và nhà tâm lý không còn ở tư thế lắng nghe chăm chú tâm sự
của thân chủ.
III. Thái độ của nhà tâm lý trong
tham vấn trị liệu.
Thái độ của nhà tâm lý hết sức quan
trọng và là điều tiên quyết để thân chủ bộc lộ tâm sự một cách tự nhiên thoải
mái, chân thật hoặc ngược lại e ngại, đối phó, hoài nghi, chống chế.
1. Thái độ chấp nhận:
Lắng nghe chăm chú thân chủ mà bình
thản. Không gây sức ép hay gây ảnh hưởng. Không áp đặt quan điểm, không phê
phán, không thuyết phục, không khuyên nhủ... Để họ tự do, thoải mái. Nhà tâm
lý chỉ khơi cho dòng tâm sự của thân chủ được bộc lộ ra ngoài như nước nguồn
trong khe núi chảy ra.
2. Thái đô tôn trọng:
Dù thân chủ có những hành vi lỗi lầm,
ta cần tôn trọng con người họ, không có ý nghĩ phê phán, ghét bỏ, coi thường...
Trong tâm trạng bối rối, đau khổ, thân chủ dễ có mặc cảm tự ty, họ rất nhạy cảm
để nhận ra ngay khi người khác có thái độ không tôn trọng họ. Khi đó họ sẽ
không tin cậy và không thoải mái bộc lộ tâm tư, nhất là những điều dở, điều
ác v.v...
3. Thái độ trung lập:
Một mặt nhà tâm lý cần tạo bầu không
khí thân thiện, cởi mở để thân chủ thoải mái, tin cậy, song không được tỏ ra
vồn vã, nhiệt tình quá khiến thân chủ muốn trút gánh nặng của họ sang ta, hoặc
lôi kéo ta vào cuộc, có ý kiến này nọ về họ. Ngược lại nhà tâm lý không được
có định kiến, thờ ơ lạnh lùng, ác cảm.
Có thái độ trung lập là ta chấp nhận
những cảm xúc kể cả tích cực và tiêu cực của họ, nhưng không chia sẻ
với họ những cảm xúc đó, nếu không họ sẽ lôi cuốn ta vào cuộc
và dễ ỷ lại, mong muốn ta tìm giải pháp thay cho họ.
Trường hợp thân chủ đang kể bỗng bật
khóc hoặc khóc lặng lẽ, ta không nên bùi ngùi xúc động hoặc xót xa ái ngại; để
tỏ thiện cảm ta có thể lấy nước mời họ uống, tỏ ra thông cảm những gì không
hoà đồng với cảm xúc của họ. Ngoài ra giữ thái độ trung lập cũng để tránh
quan hệ quá mật thiết với thân chủ, không để thân chủ gắn bó sau khi rời
phòng tham vấn.
IV. Cách tiến hành một buổi tham vấn.
1. Thiết lập hợp đồng giao tiếp:
Trong lần tiếp xúc đầu tiên với thân
chủ (trực tiếp hoặc qua điện thoại, thư từ...) cần xác định rõ khung cảnh gặp
gỡ (làm ở địa điểm nào, thời gian nào, mấy lần trong một tuần, tiến hành bao
lâu). Nên chọn khung cảnh yên tĩnh, nhất là khi dùng máy ghi âm, không để có
nhiễu về tiếng quạt chạy, máy điện thoại nên tắt, không có người ra vào. Cần
có sự giải thích để tránh cho sự hiểu lầm khi chỉ có hai người tâm sự. Nên khẳng
định để thân chủ yên tâm là tâm sự riêng tư là điều bí mật giữa hai
người, không lộ cho người khác biết. Ngay với trẻ em ta cũng cần tôn trọng
nguyên tắc này, nếu không trẻ sẽ mất lòng tin, và sau đó không thể hợp tác được,
trẻ không tâm sự nữa.
Nói rõ cho thân chủ biết là trong quá
trình tham vấn, thân chủ thoải mái kể chuyện một cách tự nhiên các suy tư, cảm
xúc của mình cùng các quan điểm, mà không có sự tranh luận, phê phán, hỏi
han, ngắt lời. Nếu dùng máy ghi âm cần giải thích là để ghi nhận một cách
trung thành và giữ nguyên tắc bí mật. Dù có máy ghi âm vẫn nên chuẩn bị sổ
ghi chép những điểm chính cùng thái độ của thân chủ khi nói chuyện (cười,
khóc, diễu cợt v.v...). Nhưng tránh mải ghi mà không chăm chú lắng nghe,
không theo dõi những diễn biến khi thân chủ kể. Dùng máy ghi âm phải chuẩn bị
kỹ thiết bị, pin khoẻ, và thử mấy câu đầu để xem máy chạy tốt hay không.
2. Tạo ấn tượng tốt:
Điều quan trọng để thân chủ được thoải
mái tự nhiên là nhà tâm lý tạo được ấn tượng tốt ngay từ đầu và gây được cảm
tình khiến thân chủ yên tâm, tin cậy mà dốc bầu tâm sự. Vì thế cần có thái độ
nghiêm túc, cách nói, giọng nói, cử chỉ thân mật và tôn trọng, khiêm tốn, giản
dị, không hề có chút nào tỏ ra mình hiểu biết hơn họ. Cần xác định hết sức
chăm chú lắng nghe thân chủ trình bày dù họ kể những vấn đề mình không thích
thú. Nghe với thái độ thông cảm, tức là đặt được mình vào địa vị của thân chủ,
chấp nhận những ý tưởng của họ mà không được ngạc nhiên hoặc phán xét...
3. Quá trình tiến hành:
Nếu chỉ mới làm quen qua điện thoại
thì khi gặp thân chủ nên tự giới thiệu ngắn gọn về mình, và nếu là nghe tâm sự
về một đoạn đời (kể chuyện đường đời) cần có câu gợi chuyện. Thí
dụ, tìm hiểu đời sống của người phụ nữ có con tàn tật, nạn nhân chất độc da
cam, nếu ta gợi bằng câu: "Xin chị cho biết cảm tưởng và suy nghĩ của chị
khi lập gia đình và thực tế đã diễn ra như thế nào trong lĩnh vực nhà cửa, vợ
chồng, nuôi dạy con cái" thì câu đó thiên về lý tính và người kể sẽ trả
lời như một kiểu được kiểm tra. Nếu mào đầu một câu như: "Chị hình dung
cuộc sống gia đình chị như thế nào trước khi lập gia đình và thực tế diễn biến
ra sao?" sẽ dễ dàng cho việc liên tưởng tự do, thoải mái.
Sau câu khơi mào nên kiểm tra ngay hoạt
động của máy ghi âm. Khi thân chủ bắt đầu nói, nên chăm chú lắng nghe, nắm bắt
mọi chi tiết về cử chỉ, thái độ, giọng nói, vẻ mặt, kể cả phút ngập ngừng, im
lặng chốc lát. Ghi vào sổ tay những điểm chính có thể đánh dấu nếu có chỗ
chưa rõ để sau hỏi thêm.
Sau một hồi kể có thể thân chủ ngừng.
Phải nắm bắt xem sự im lặng này là cần thiết để thân chủ sắp xếp lại ý tưởng
trong đầu, hay là im lặng "rỗng", hết chuyện để nói. Cần bình tĩnh
chờ đợi, chưa nên vội đặt câu hỏi ngay vì câu hỏi nói vội không ăn nhập với
dòng suy nghĩ của họ, dễ làm mất đi "dòng tâm tư" của họ. Nếu ta
đưa ra câu hỏi của ta, rất có thể thân chủ chuyển hướng tâm tư thành hướng chờ
đợi ta đặt câu hỏi để họ trả lời từng điểm. Khi đó mất đi chuyện kể tự nhiên
mà chuyển thành chuyện kể do ta chỉ định, điều khiển. Vì thế khi họ im lặng
thì ta cũng phải suy nghĩ xem ý cuối đoạn kể của họ, để nếu họ còn im lặng
lúng túng thì ta đưa đẩy câu chuyện một cách nhẹ nhàng như:
"thế rồi sao nữa ạ", "theo tôi hiểu chị đã..." và ta phản
hồi ý nghĩ của họ để tỏ ra ta theo dõi đúng và hiểu ý nghĩ của họ. Như thế là
gợi cho họ sắp xếp ý tưởng của mình và đẩy đà cho họ kể tiếp ý nghĩ, cảm xúc
của họ như dòng chảy lại được khơi thông.
Thực ra có được câu đưa đẩy đúng ý, gợi
sâu thêm ý tưởng của họ là rất khó, thường phải qua nhiều trải nghiệm mới có
trực giác đúng. Tuy vậy không nên cầu toàn vì thực tế mỗi cuộc mỗi khác,
không thể suôn sẻ hết.
Khi đã gần hết thời gian qui định,
còn vài phút ta nên nhắc khéo để chốt lại. Nếu cần, hỏi họ có muốn lần sau tiếp
tục thì hẹn tiếp. Trường hợp không qui định thời gian cụ thể, nên để tự họ kể
đến khi nào họ muốn kết thúc. Lúc đó ta tắt máy ghi âm. Sau đó có thể hỏi
thêm những thông tin cần biết, những ý chưa rõ và rất có thể khi hỏi, họ lại
nẩy ra những ý nghĩ muốn kể tiếp, lúc đó lại bật lại máy ghi âm vì có khi lại
là những ý nghĩ quan trọng mà trước đó họ chưa nhớ ra.
4. Nghe băng ghi âm và ghi ra giấy:
Yên lặng lắng nghe băng ghi âm và ghi
trung thực, không bỏ sót câu chữ, kể cả những câu họ lặp lại, và những chỗ họ
ngập ngừng, im lặng chốc lát. Nên nghe đi, nghe lại băng vài lần mới nắm hết
từng câu, từng từ. Đối chiếu với những điều ghi trong sổ tay. Suy ngẫm cho kỹ
những điều đã nghe và ghi, ta có thể phát hiện những từ họ dùng rất điển
hình, đặc trưng. Thí dụ người bị HIV lâu năm họ coi như đã nhận bản án tử
hình, họ gọi là "thây ma đi rong". Những người kể có thể là nông
dân, công nhân, chiến sĩ bình thường, thương binh, nhưng khi họ có những đau
khổ, họ ngẫm nghĩ nhiều về cảnh ngộ của họ, đường đời đã trải qua với biết
bao cay đắng, vinh nhục, vui buồn, họ có những câu "triết lý" về cuộc
đời rất hay, rất chân thực.
(Tác giả: Nguyễn Hạc
Đạm Thư - Tháng 6 năm 2004)
|
Thứ Bảy, 16 tháng 11, 2013
Trò chuyện không định hướng trong tham vấn
Đăng ký:
Đăng Nhận xét (Atom)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét